Reviews

Mae’r gyfres hon, dros nifer o flynyddoedd bellach, wedi rhoi cyfle i ymchwilwyr profiadol a newydd rannu canlyniadau eu gwaith. Dyma’r bedwaredd gyfrol ar bymtheg ac, fel nifer o’i rhagflaenwyr, mae’n cynnwys amrywiaeth o bynciau yn ymestyn dros bum can mlynedd o hanes Cymru. Mae’r gyfrol ddiweddaraf yn cynnwys chwe ysgrif: * Hanes cerdd dant yng Nghymru yn yr Oesoedd Canol (Sally Harper) * Catholigion alltud o Gymru a’u cyswllt â’r Eidal yn yr unfed ganrif ar bymtheg (Angharad Price) * Achos Gwen Ferch Ellis, dewines a ddienyddiwyd yn 1594 (Richard Suggett) * Yr anterliwtiau cynnar (Ffion Mair Jones) * Hanes perchenogion llongau Cymreig Caerdydd, yn arbennig yn ystod oes aur yr allforio glo (David Jenkins) * Delweddau’r glöwr Cymreig ar ffilm 1935–1951 (Gwenno Ffrancon) Byddai'n amhosibl gwneud cyfiawnder â’r cyfraniadau hyn mewn adolygiad cymharol fyr, ond i adolygydd sydd ond yn gwybod ychydig am rai o’r meysydd uchod mae’r ymdriniaeth o’r pynciau’n ddifyr. Mae dyfnder yr ymdriniaethau hefyd yn debygol o apelio at gynulleidfa mwy hyddysg ac arbenigol. Mewn geiriau eraill, mae llawer yn y gyfrol all apelio at gynulleidfa eang. A dilyn mympwy’r adolygydd, hoffwn dynnu sylw at ysgrif Dr Gwenno Ffrancon sy’n canolbwyntio ar gyfres o ffilmiau yn ymwneud â’r glöwr Cymreig rhwng 1935 a 1951. Datgelir ffeithiau diddorol am awduron – Richard Llewellyn (How Green Was My Valley) ac A. J. Cronin (The Citadel) yn bennaf – ac am gynhyrchwyr y ffilmiau, King Vidor a John Ford. Mae’r sylwadau am Emlyn Williams, Paul Robeson ac Amanwy hefyd yn agoriad llygad. Bu dylanwad rhamanteiddio ac Americaneiddio yn enghreifftiau cynnar o globaleiddio gan ddefnyddio cyfrwng a dyfodd yn boblogaidd dros y cyfnod, er bod y gwylwyr yn dioddef mewn 'cytiau chwain', chwedl yr awdur. Er bod ysgrif David Jenkins yn canolbwyntio ar berchenogion llongau Cymreig Caerdydd, diddorol yw olrhain hanes rhai o’r cwmnïau a ddaeth yn flaenllaw iawn yn hanes datblygiad y porthladd. Roedd man cychwyn nifer ohonynt mewn lleoliadau eraill yng Nghymru – Aberystwyth a phorthladdoedd Llŷn yn bennaf – a’r lleoliadau hyn yn parhau’n bwysig fel mannau cofrestredig y cwmnïau er bod y masnachu’n digwydd yn gyfan gwbl trwy borthladd Caerdydd. Bu rhai unigolion yn ddylanwadol iawn yn gwerthu cyfranddaliadau yn y cwmnïau hyn; yn eu plith y Parchedig John Cynddylan Jones o Gapel Dewi, ger Aberystwyth. Buddsoddwr amlwg yn y mentrau hyn ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd Thomas Charles Edwards, Prifathro Coleg Prifysgol Cymru Aberystwyth ar y pryd. Fel sy’n amlwg, mae llawer i’w gymeradwyo yn y gyfrol hon. Cynhwysir llyfryddiaeth ar ddiwedd pob ysgrif a gwneir defnydd da o luniau. Serch hynny, mae pob ysgrif yn dalp go solet o ysgrifennu, a buddiol efallai i’r darllenydd fyddai gweld mwy o raniadau o fewn yr ysgrifau gan ddefnyddio cyfres o is-benawdau.
*Richard H. Morgan @ www.gwales.com*